Cechy tragedii antycznej

Tragedia jest jednym z gatunków literackich o charakterystycznym wydźwięku. Prezentując dramatyczne losy bohatera zawsze kończy się klęską i niepowodzeniem. Jest jednym z najstarszych gatunków, a jej początki sięgają już starożytnej Grecji. Jakie cechy charakteryzują antyczną tragedię?

Cechy tragedii antycznej

Teatr w starożytności pełnił specyficzną rolę, a tragedia antyczna była jednym z gatunków, który najczęściej gościł „na deskach”. Obecnie analizując pochodzące sprzed wieków tragedie wskazać można, że powstawały one według ściśle określonego schematu. Tragedia antyczna posiada bardzo charakterystyczne cechy, będące swego rodzaju wizytówką, manifestacją przynależności do danego okresu. Jakie to cechy?

Zasada trzech jedności 

Najbardziej charakterystyczną z cech jest tzw. zasada trzech jedności – jedność czasu, akcji i miejsca. Co to oznacza w praktyce? O jedności czasu mówi się wtedy, gdy akcja utworu literackiego rozgrywa się na przestrzeni maksymalnie 24 godzin. Jedność miejsca odnosi się do lokalizacji akcji – wszystkie wydarzenia rozgrywają się w jednym pomieszczeniu, a ewentualne inne zdarzenia znane są jedynie z opowieści prezentowanej (referowanej) przez występujących bohaterów. Obowiązkowym elementem jest też jedność akcji, co oznacza, że w utworze wyróżnić można jeden główny wątek.

Zasada decorum

Kolejną charakterystyczną cechą tragedii antycznej jest zasada decorum, której istotą jest dostosowanie formy do prezentowanej treści. Starożytna tragedia cechuje się bardzo wzniosłą, wręcz patetyczną formą i odpowiednio dopasowanym językiem. Mimo iż zbrodnia jest częstym elementem akcji, to nigdy nie jest ona bezpośrednio prezentowana widzom. Dowiadują się o niej z opowieści posłańców, choć rolę tę pełnić może również chór.

Konflikt tragiczny

W antycznych tragediach zawsze wyodrębnić można określony konflikt tragiczny. Cechą charakterystyczną jest to, że nie ma możliwości jego racjonalnego rozwiązania. Stroną jest tu zawsze bohater stojący w obliczu nadprzyrodzonej, boskiej i ludzkiej racji.

Hamartia

Kolejną cechą tragedii antycznej jest tzw. hamartia. Termin ten interpretować należy jako winę tragiczną głównego bohatera. Staje on bowiem w sytuacji, w której bez względu na podjęte decyzje, będzie skazany na klęskę. U podstaw zawsze leży nieodpowiednie rozpoznanie sytuacji, co pociąga za sobą szereg konsekwencji, a czyny nieuchronnie zbliżają bohatera do katastrofy.

Zbłądzenie tragiczne

W każdej antycznej tragedii sposób postępowania bohatera, bez względu na jego motywacje nieuchronnie prowadzi do katastrofy. Nieświadomie doprowadza on do wypełnienia przepowiedni, nie ma możliwości, aby zmienić przeznaczenie.

Hybris

Termin hybris w antycznej tragedii rozumieć należy jako dumę i pychę. Bohater każdego utworu przekonany jest o swojej wyjątkowości. Pyszni się swoją prawością i niewinnością, a postawa ta niechybnie prowadzi do katastrofy. Bohater sądzi, że jest ponad prawem, że może więcej niż inni. Pycha zostaje jednak skutecznie ukarana i nie można tego uniknąć.

Katharsis

Odczucia bohaterów sztuki i widzów wobec głównego, tragicznego bohatera to przede wszystkim litość oraz trwoga. Z jednej strony współczują oni, litują się, z drugiej natomiast odczuwają lęk, że sami mogliby znaleźć się w trudnej, tragicznej wręcz sytuacji.

Zgodnie z filozofią katharsis bohaterowie antycznej tragedii żyją w przekonaniu, że światem rządzą bogowie, a los każdego człowieka został już dawno zapisany i przesądzony. Nie ma zatem realnej możliwości na zmianę przeznaczenia, bez względu na podejmowane decyzje i czynności. Skoro przed losem nie można uciec, to bohater nie odczuwa odpowiedzialności za swoje decyzje. Katharsis ma moc oczyszczającą. Owe oczyszczenie pozwala pozbyć się negatywnych emocji, w tym litości oraz trwogi.

Mimesis

Za twórcę mimesis uważa się dziś Arystotelesa. Jest to zasada, zgodnie z którą sztuka teatru odwzorowuje rzeczywistość. Akcja musi zatem zostać osadzona w realiach, których wystąpienie jest wysoce prawdopodobne. Widz w czasie odbioru sztuki widzi świat mu znany, a ewentualne nierealne elementy mogą zostać wprowadzone wyłącznie jako wątki opowiadane przez bohaterów. Nadanie realizmu prezentowanej sztuce pozwala lepiej wczuć się w bohatera i utożsamiać się z nim.

Charakterystyczną „budowa” antycznej tragedii

Analizując strukturę antycznej tragedii można stwierdzić, że utwory są mocno uporządkowane. Wyróżnić można charakterystyczne elementy, które są zawsze:

• ekspozycja;
• perypetia;
• punkt kulminacyjny;
• rozwiązanie akcji.

Ekspozycja nazywana również prologiem jest wprowadzeniem widza do akcji utworu. Po wstępie wyróżnić można tzw. Paradis czyli pieśń chóru na rozpoczęcie. Następnie wyróżnia się epejsodiony, których postawą są dialogi i monologi głównych bohaterów. Kolejnym elementem jest stasima, czyli pieśń chóru, prezentowana na zakończenie. Całość zamyka tzw. eksodos, czyli pięśń chóru, który jako ostatni opuszcza scenę, kończąc tym samym spektakl.

Chór

W każdej antycznej tragedii występuje również chór. Jaką rolę pełni? Funkcje chóru przyrównać można do roli współczesnego narratora. Jego zadaniem jest wprowadzenie widza w opowiadaną historię, zajmuje się komentowaniem wydarzeń, podkreśla emocje, jakie towarzyszące bohaterowi.

Kwestie wypowiadane przez chór pozwalają wprowadzić widza do akcji, są podsumowaniem, a także pozwalają na wyraźne oddzielenie poszczególnych epizodów, ułatwiają zrozumienie sztuki.

Co jeszcze wyróżnia antyczną tragedię?

Na uwagę zasługuje również fakt, że w antycznej tragedii ograniczona jest liczba bohaterów. Najczęściej są to 2-3 postacie, a jeśli w fabule pojawiają się inne, to widzowie nie poznają ich bezpośrednio. Są oni prezentowani wyłącznie jako bohaterowie opisywani przy pomocy opowieści. Początkowo spektakl oparty był na jednym bohaterze, jednak z czasem rozszerzono obsadę. Pierwszego aktora wprowadził do tragedii Tespis, drugiego Ajschylos, a trzeciego – Sofokles.

Cechą charakterystyczną tragedii antycznej jest tematyka utworów. Zawsze występują nawiązania do znanych wszystkim mitów, to one są źródłem każdej tragedii, stanowią inspirację do stworzenia antycznej tragedii. Ma to związek z pierwotnym charakterem tragedii, która była realizowana w ramach kultu religijnego Dionizosa.

Konflikt tragiczny w tragedii antycznej

Analizując teksty antycznych tragedii można wskazać pewien schemat, zgodnie z którym przebiegały konflikty tragiczne. U podstawy zawsze leży zaślepienie bohatera, który zgodnie z zasadą hamartii popełnia (nieświadomie) winę tragiczną. Bohater antycznej tragedii cechuje się pychą, która sprawia, że nie postrzega on świata racjonalnie. Jest zatem przekonany o swojej racji i niewinności. Kolejnym etapem jest perypetia, czyli nagły zwrot akcji. W jego efekcie bohater opamietuje się, co pozwala mu dostrzec popełnione błędy, dostrzega swoją winę, jednak na ich naprawę jest już za późno. Opamiętanie przychodzi zbyt późno, nie ma więc możliwości, aby zapobiec i uniknąć nadchodzącej katastrofy.

Konstrukcja utworu i jego struktura jest dokładnie zaplanowana, aby pomóc widzowi przeżyć sztukę, angażować jego zmysły. Efekt ten osiąga się dzięki stosowaniu kolejnych zasad cechujących tragedię antyczną. W początkowym etapie widowiska widzowie odczuwają litość i trwogę. Współczują bohaterowi oraz uświadamiają sobie, że sami również mogliby znaleźć się na jego miejscu. Przynoszące oczyszczenie katharsis pozwala odrzucić odczuwane dotychczas emocje. Pierwotnie było ono silnym przeżyciem o wymiarze religijnym.

Tragedia, dramat i komedia w teatrze antycznym

W starożytności teatr był jedną z form spędzania czasu przez Greków, a później także przez Rzymian. Jego początki datuje się na VI w p.n.e. Początkowo znany do dziś starożytny teatr był świętem nawiązującym do ludowych obrzędów prowadzonych ku czci greckiego boga Dionizosa. Z czasem jednak ta pierwotną forma rozwinęła się, wprowadzono aktorów, a spektakle teatralne stały się wielkim świętem. Z czasem traciło ono cechy kultu, stając się bardziej świecką, powszechną uroczystością. Przez wieki starożytny teatr ewoluował, rozwijał się, a jego forma, charakterystyczną budowa są znane do dziś.

Fascynującym rozwiązaniem jest budowa teatru – widownia siedząca wokół sceny, z czasem pojawiały się niewielkie pomieszczenia garderoby, miejsce dla chóru. Na uwagę zasługuje wykorzystanie naturalnych warunków, aby każdy widz doskonale wiedział i słyszał to, co dzieje się na scenie. W czasach antycznych nie było nagłośnienia, co nie przeszkadzało gromadzić się licznej widowni.

Podczas przedstawień aktorzy odziani byli w specjalnie przygotowane stroje. Charakterystyczne buty na wyższym koturnie oraz maska, dzięki której widz mógł łatwiej rozpoznać bohatera – jego nastrój czy wiek. Charakterystyczną cechą jest też specjalny płaszcz, nazywany palium.

Spektakle teatralne szybko stały się dużą atrakcją wśród społeczeństwa, a dostęp do widowisk przestał być ograniczany. Spotkania w amfiteatrze pozwalały nawiązywać relacje, dbać o kontakty z innymi. Co ciekawe, w Gracji do teatru przyjąć mogli również niewolnicy, choć w asyście swojego pana.